#2 winter 2021

Schrijf je hier in op de spOren-nieuwsbrief! Of neem contact op als je vragen of suggesties hebt over de inhoud.

What's that Sound?

Jan Christiaens

 

 

Onlangs leerde ik de noise-muziek van de Japanse kunstenaar Merzbow (pseudoniem van Akita Masami, °1956) kennen. Hij is een van de componisten die Marina Sudo in haar doctoraatsproefschrift over noise in hedendaagse klassieke muziek heeft bestudeerd.[1] De meer dan 400 albums die Merzbow sinds 1979 heeft uitgebracht, zijn overladen met extreem lawaaierige tot zelfs bijtende klankmassa’s.[2] In de beginjaren produceerde Merzbow de noise voornamelijk door middel van de talrijke effecten die op elektrische gitaar mogelijk zijn. Later werkte hij met tape en laptop, hoewel hij recent terug een voorkeur lijkt te hebben voor analoge noise-productie.

Als luisteraar heb je kennelijk niet veel andere opties dan je te laten overspoelen door de massieve stortvloed van klank die niets ontziend op je afstormt. Is er dan alleen maar iets te ondergaan in deze muziek? Is het überhaupt nog muziek? Zo ja, valt er wel betekenis aan te geven?  Met deze vragen in het achterhoofd heb ik het album Pulse Demon (1996; remastered 2019) – goed voor ongeveer een uur en een kwart elektronisch gegenereerde noise – een aantal keer in één trek beluisterd. Dit is extreem gesatureerde muziek, die hoewel uit onderscheiden lagen opgebouwd, voor de luisteraar meestal even ondoordringbaar blijft als een middeleeuwse muur (Spiral Blast; My Station Rock). Hier en daar duiken er bovenop die klankmuur in het oor springende motieven op (Yellow Hyper Balls), die Merzbow als een figuur afzet tegen de niet-aflatende noise-achtergrond. Behalve een af en toe duidelijk voelbare puls (Woodpecker No. 1 & No. 2; Tokyo Times Ten) is er bij de beluistering weinig tot geen richting of oriëntatie te voelen. Het spel van (harmonische) spanning en ontspanning – traditioneel een van de sterkste middelen om richting te suggereren en de muzikale tijd te articuleren – is hier buiten spel gezet. Zoals een brandkraan onder hoge druk, die op volle kracht open staat en maar klank blijft spuiten in een dikke straal die je omver blaast, zo klinkt de noise-muziek van Merzbow.

Ze onttroont daarmee de traditionele opvattingen van muzikaliteit en schoonheid. Merzbows noise wil natuurlijk niet mooi gevonden worden. Het is eerder anti-muziek, die een ontmaskering inhoudt van wat voor hoge kunst doorgaat. Door alles te ondermijnen wat traditioneel houvast bood bij het luisteren, heeft deze noise-muziek een extreem ontregelend effect op de luisteraar. Lijnrecht tegenover de opvatting dat muziek een van de meest immateriële en efemere kunstvormen is, plaatst Merzbow de schokkende ervaring van de tastbare materialiteit van de muziek. Het lijkt erop alsof in de noise van Merzbow iets anders, dat al te lang onderdrukt werd, agressief om een rechtzetting schreeuwt. Dit is verschrikkelijke muziek, echter niet in de zin van ‘absoluut te mijden’. De verschrikking en ontzetting die de luisteraar ervaart, is namelijk geen gesloten ervaring, gedoemd om potdicht te blijven. Het element van verschrikking en van klankterreur is juist heel interessant, omdat het de luisteraar op een punt brengt waarop hij uit zichzelf nooit zou komen. Om het in filosofische termen uit te drukken: Merzbows noise laat de luisteraar een ervaring van liminaliteit beleven, die op haar beurt een openbarend karakter kan krijgen. Je moet eerst lang genoeg tegen de muur van klank botsen, om vervolgens te kunnen opmerken dat er vensters zijn die uitgeven op wat voorbij die ervaring van verschrikking ligt.

Immanuel Kant moet soortgelijke ontregelende ervaringen hebben meegemaakt. In zijn Kritik der Urteilskraft (1790) beschrijft hij hoe het wonderlijke samenspel van zintuiglijkheid en rationaliteit de mens in staat stelt om ervaringen van het aangename, het schone en het sublieme op te doen. In het eerste geval (het aangename) is de mens de gevangene van de zintuiglijkheid. Pas in de schoonheidservaring is er een evenwichtig samenspel van zintuiglijkheid en rationaliteit. De ervaring van het sublieme is volgens Kant gekenmerkt door een zintuiglijke ‘overload’, die het verstand in eerste instantie doet blokkeren. Kants beschrijving van deze ervaring werpt een interessant filosofisch licht op het pijnlijke en ontregelende effect van de luisterervaring bij noise-muziek.

Kant omschrijft de ervaring van het sublieme door ze op enkele punten af te zetten tegen de schoonheidservaring. Het eerste punt betreft grenzen en grenzeloosheid. Terwijl de schoonheidservaring opgewekt wordt door een kunstwerk met een bevattelijke, begrensde vorm, is het sublieme gekenmerkt door een zekere vormeloosheid en onbegrensdheid. Het tweede punt betreft het gevoel dat achterblijft bij wie de ervaring opdoet. Met de beschouwing van het schone gaat onmiddellijk een levensbevorderend gevoel gepaard (‘… indem das Schöne directe ein Gefühl der Beförderung des Lebens bei sich führt’). De ervaring van het sublieme daarentegen karakteriseert Kant als ‘negative Lust’:

… das Gefühl des Erhabenen ist eine Lust, welche nur indirecte entspringt, nämlich so, dass sie durch das Gefühl einer augenblicklichen Hemmung der Lebenskräfte und darauf sogleich folgenden desto stärkeren Ergiessung derselben erzeugt wird.’[3]

Kants analyse maakt inzichtelijk wat de luisteraar van Merzbow aan den lijve ondervindt. De luisterervaring brengt namelijk in eerste instantie een ‘ogenblikkelijke remming van levenskrachten’ met zich mee. Je botst tegen een klankmuur aan, die de capaciteit van de zintuiglijke waarneming ver overstijgt. Dat gevoel niet opgewassen te zijn tegen wat zich in de waarneming aandient, blokkeert volgens Kant onverlet de levenskrachten van de luisteraar. Maar dat is niet het enige. De ervaring van het sublieme is namelijk uiterst ambivalent, in zoverre de remming van levenskracht onmiddellijk gevolgd wordt door een des te sterker gutsen en stromen van levenskracht (‘…darauf sogleich folgende desto stärkeren Ergiessung derselben’). Net die ambivalentie van afstoting en aantrekking is constitutief voor het type esthetische ervaring dat Kant hier trefzeker beschrijft. Geconfronteerd met een zintuiglijk fenomeen dat het bevattingsvermogen overstijgt – hier: de noise-muziek van Merzbow – ontspint zich in de toeschouwer of luisteraar een intrigerende dialectiek van afstoting en aantrekking, van verschrikking en fascinatie, van op afstand blijven (en houden) en dichterbij willen komen.

Maar wat veroorzaakt dan de kanteling van afstoting naar aantrekking? Wat zorgt ervoor dat, na het ogenblikkelijke gevoel van remming en blokkage, de levenskracht weer gaat stromen? Volgens Kant heeft het te maken met de verheven bestemming van de mens. Ook al wordt de ervaring van het verhevene en het sublieme in het leven geroepen door een zintuiglijk fenomeen, toch kan het sublieme op zich nooit in een zintuiglijke vorm gevat worden. Het wijst immers in een andere richting. Het sublieme heeft namelijk zijn thuis in wat Kant de ideeën van de rede (‘Vernunft’, een hoger vermogen dan het verstand) noemt. De technische details van zijn redenering zijn hier niet van belang. Wat telt, is vooral hoe Kant enerzijds moet vasthouden aan de (ambivalente) zintuiglijke ervaring van het sublieme, om ze anderzijds te kunnen loslaten en overstijgen. Toegepast op Merzbow wordt dit: zonder de overload van Merzbows noise-muziek, wordt de luisteraar niet tot dat punt van liminaliteit gebracht waarop hij de beperktheid van zijn vermogens ervaart. Maar net op die pijnlijke grens geeft zich ook een andere dimensie te kennen: de verheven bestemming van de mens om in het domein van de ideeën te integreren wat op het niveau van de zintuigen tot blokkages en remmingen leidt. In haar proefschrift heeft Marina Sudo daar een schitterend begin mee gemaakt. Grenzen opzoeken, ook in de luisterervaring, het kan een verheffende gebeurtenis worden.

Jan Christiaens

[1] Marina Sudo, The Nature of Noise. An Aural Analytical Inquiry of Noise in Contemporary Musical Practice: Xenakis, Lachenmann, Ablinger and Merzbow, unpublished PhD Dissertation, Leuven, October 2021.

[2] Zie de officiële website van Merzbow: https://merzbow.net/

[3] Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft (1790), uitgegeven door Karl Vorländer, Hamburg: Felix Meiner Verlag, 1990, p. 88

Context & interview
Luciano Berio's Sinfonia

Melissa Portaels

In het kader van de concertreeks 360° Berio van Muziekcentrum De Bijloke Gent maakte MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek] een fysieke en online tentoonstelling over Luciano Berio. Voor spOren pik ik er graag de documentaire Voyage to Cythera (1999) uit van Frank Scheffer. Daarnaast verwijs ik graag naar het interview met Maarten Quanten.

Luciano Berio’s Sinfonia (1968-69): een meesterwerk over meesterwerken

De documentaire Voyage to Cythera (een Allegri & AVRO film door Frank Scheffer, 1999) ontleedt het derde deel van SinfoniaIn ruhig flieβender Bewegung” met als fundering Gustav Mahlers Scherzo uit de Tweede Symfonie. Aan het woord is de componist zelf: “Er wordt vaak gezegd dat de moderne muziek haar oorsprong in het Tristanakkoord vindt, maar voor mij startte het, zeker op spiritueel en emotioneel niveau, al bij de muziek van Mahler. Hij had een waanzinnig muzikaal brein en was zich hyperbewust van de muziekgeschiedenis terwijl hij tegelijk in de toekomst keek.” Het derde deel uit de Sinfonia vertrekt van Mahlers Scherzo, maar wijdt van daar uit naar vele andere componisten: Bach, Debussy, Schönberg, Hindemith, Berlioz, Ravel, Beethoven, Stravinsky, Richard Strauss, Brahms, Webern, Stockhausen, Boulez, Pousseur en Berio zelf. Een gezelschap dat volgens dirigent Riccardo Chailly niet alleen uit Berio’s favorieten bestaat, maar ook degenen die hem als componist gevormd hebben.

youtube-video-thumbnail

Met de quotes die hij integreert, blijft Berio dicht bij het origineel. Hij zal ze hoogstens een toon hoger of lager transponeren. Het laatste dat hij wilde was het willekeurig samengooien van allerhande citaten. Elk citaat staat er met een reden, ze communiceert met de andere, en werkt in op de andere door te contrasteren of een nieuwe context te verschaffen. Dat alles vindt plaats binnen de volgens Berio allesomvattende harmonische structuur van Mahlers Scherzo. Ook de tekst, die Berio voor het grootste deel uit The Unnamble (1953) van Samuel Beckett ontleent, is diep vervlochten in het geheel. Denk maar aan de opening lines “Where now? Who now? When now?” en de quote “Keep going!” die Berio verbindt met de figuurlijke onophoudelijke stroom in Mahlers Scherzo (Berio vergelijkt Mahlers muziek met een schip op zee) of aan hoe, meer naar het einde toe, Berio op een ironische manier een explosief akkoord uit Boulez’ Don (deel 1 uit Pli selon pli) inleidt met de tekst: “I have a present for you”. Het is trouwens niet vreemd voor Berio om literaire connecties te leggen, luister maar naar zijn Thema (Omaggio a Joyce) (1958-59), waarvoor hij inspiratie putte uit James Joyce’s Sirens uit Ulysses. Ongeveer gelijktijdig met het schrijven hiervan in een uitzending van zijn eigen radioreeks Incontri Musicali (i.s.m. Bruno Maderna) zegt hij dit over de woord-klank relatie: “Ik wil een nieuwe ontmoeting verwezenlijken tussen de lezing van een poëtische tekst en muziek, zonder dat deze in dienst staat van één van beide expressieve uitingen. Veeleer wil ik het woord in staat stellen de muzikale handeling volledig te assimileren en conditioneren. Misschien is het dan ooit mogelijk een “totale” voorstelling te maken, waarin diepe continuïteit en volmaakte integratie ontwikkeld worden tussen alle elementen (en niet alleen tussen de muzikale elementen), en waarin het dus mogelijk is om een nieuw soort relatie te scheppen tussen woord en klank, tussen poëzie en muziek.”

Al deze elementen die het derde deel van Berio’s Sinfonia zo rijk maken, worden in de documentaire Voyage to Cythera door Berio belicht, samen met de inzichten van dirigent Riccardo Chailly en componist Louis Andriessen. Ook Maarten Quanten, musicoloog en programmator van Muziekcentrum De Bijloke, spreekt zijn fascinatie voor Sinfonia uit: “Het is een werk van zijn tijd, op zo’n mooie manier. Je kan zo vaak opnieuw luisteren en nieuwe connecties leggen, er zijn zoveel lagen. De verbindingen ontstaan tijdens en dankzij het luisteren. De betekenis wordt verplaatst van de intentie van de componist naar het niveau van de luisteraar.”

Revisited
World Music Days 2012

Klaas Coulembier & Rebecca Diependaele

In 2022 is het precies tien jaar geleden dat België het kloppend hart van de internationale muziekscène was. Naar aanleiding van de ISCM World Music Days bundelden tal van grotere en kleinere organisaties hun krachten. Bijna elk podium in België werd een podium van de World Music Days, en de veelheid aan festivals en concertreeksen weerspiegelde het veelkleurige landschap. De World Music Days gaan niet enkel over het beluisteren van muziek, maar ook over het creëren van een discours over wat hedendaagse muziek betekent. En omdat in deze snel veranderende tijden de dag van gisteren al niet meer hedendaags is, is het des te boeiender om even terug te blikken op enkele publicaties van toen.

Behalve het goed gevulde volledige programmaboek van het festival, verscheen er ook een Belgische editie van het jaarlijkse magazine. Wij schreven voor dit magazine een artikel over het belang van humus voor de ecologie van het cultuurlandschap. Het World Music Magazine is om evidente redenen in het Engels, dus lijkt deze terugblik ons ideaal om het integrale artikel in de oorspronkelijke Nederlandstalige versie te hernemen, en na te denken over hoe de voorbije tien jaar - en in het bijzonder de coronacrisis - geweest zijn voor de humus.

Humus
Over hoge bomen en bloeiend struikgewas

Op 27 juni 2011 trok oKo (Overleg Kunstenorganisaties), de officiële spreekbuis van de kunstensector in Vlaanderen, naar de Nederlandse ambassade in Brussel met een zakje teelaarde, zaaigoed en een manifest getiteld Solidariteit en potgrond.[1] Aanleiding was de beslissing van de Nederlandse regering om de hakbijl te zetten in de overheidsfinanciering voor de kunsten, met een besparing van maar liefst 200 miljoen euro vanaf 2013. Solidariteit en potgrond drukt niet enkel de verbijstering uit waarmee kunstenaars en kunstenorganisaties uit Vlaanderen en Brussel op dat ogenblik naar onze noorderburen keken. De ondertekenaars benadrukken dat de geplande besparingen de bodem uit het Nederlandse kunstenveld slaan: aangroei en ontwikkeling van kwalitatieve kunsten wordt onmogelijk gemaakt, ontluikend artistiek talent krijgt geen kansen meer. Ze vragen zich af hoe men succesrijke en relevante kunst denkt te oogsten, als er niet eerst geïnvesteerd wordt in jonge kunstenaars en experiment. Het weinige dat overblijft, wordt vergeleken met een handvol bloempotten op het terras, afgesneden van een echte bloeiende tuin waarin het goed groeien is.

Maar hoe is het intussen in Vlaanderen gesteld met het artistieke ecosysteem? In dit essay bekijken we welke de plekken zijn waar nieuwe ideeën kunnen wortel schieten, groeien en bloeien, meer bepaald in het veld van de hedendaagse muziek. Welke leemtes vult het opschietend struikgewas in en hoe verhoudt het zich tot de grote bomen? Hoe kwetsbaar is de voedingsbodem, en hoe kunnen we zorgen voor een vruchtbare humuslaag?

 

Over bomen, struiken en open plekken in het bos

Wanneer we het hebben over het ecosysteem van het nieuwe muziek landschap, moeten we beginnen bij de componisten. Zij zijn het die instaan voor dé noodzakelijke mogelijkheidsvoorwaarde voor een nieuwe muziek landschap tout court: nieuwe muziek. Wat ons in dit essay in het bijzonder interesseert, is het kleurrijke gebied tussen die meest fundamentele muzikale ondergrond en de presentatie van een succesvolle compositie, gespeeld door topmusici, in een goed gevulde zaal van een landelijk cultuurhuis. Het struikgewas, zeg maar, dat dichtst bij de creatie staat, dat kruipt waar het niet gaan kan en zich uitstrekt naar hoger. Wanneer we het nieuwe muziek landschap in Vlaanderen bekijken, kunnen we al snel vaststellen dat er heel wat gloednieuwe, jonge, kleinschalige en/of gespecialiseerde initiatieven zijn die we tot het struikgewas kunnen rekenen. Hun verschijningsvormen zijn al even divers als hun drijfveren en doelstellingen. In dit deel van ons essay willen we graag een beeld schetsen van de diversiteit, zonder daarmee te willen streven naar  volledigheid.

Festivals & concertorganisatoren
Tussen de domeinen die de nieuwe muziekprogrammeringen van grote huizen en festivals bestrijken, is er heel wat braakliggend terrein te vinden dat met groot enthousiasme gekoloniseerd wordt door kleinere initiatieven. Het gebrek aan (en zelfs verdwijnen van) speelplekken voor jonge ensembles – noodzakelijke plaatsen waar ze ervaring kunnen opdoen én hun kwaliteiten kunnen laten zien – gaf de voorbije jaren aanleiding tot het ontstaan van enkele nieuwe festivals. Enkele muzikanten (Toon Callier, Matthias Koole, Fabian Coomans, Sam Faes en Jutta Troch) organiseerden in 2009 voor het eerst het eendaagse festival What’s Next in Brussel. In juli 2012 was er de tweede editie van het Tik Tak Toe festival, een initiatief van componist Frederik Neyrinck, celliste Seraphine Stragier en contrabassist Tim Vandenbergh en gehuisvest bij een kunstgalerij in Meigem (bij Deinze). Achter het Gentse tweedaagse festival Voortwaarts Maart/En avant Mars gaat een andere drijfveer schuil. Componist Frank Nuyts zet sinds 2010 dit festival op het getouw om een podium te bieden aan esthetieken die minder weerklank kennen op de grotere podia in Vlaanderen en in dit geval voornamelijk in postmoderne hoek te situeren zijn. Maar het gaat in deze context niet enkel over jonge initiatieven. Stichting Logos biedt al sinds 1968 een vast podium voor jonge, minder bekende, experimentele of anderszins uitzonderlijke muziek van vandaag. Als enige concertorganisator presenteren ze het hele jaar door quasi wekelijks een concert met nieuwe muziek, in een context die musici (en het publiek) enthousiast ondersteunt in hun muzikale ontdekkingsreis. Ondanks haar relatieve kleinschaligheid herbergt dit huis een schat aan expertise en een wereldwijd vertakt netwerk, wat Logos - samen met de radicale artistieke keuze voor het allernieuwste - een cruciale speler maakt binnen het ecosysteem van de nieuwe muziek in Vlaanderen. Het verregaande engagement van oprichters Godfried-Willem Raes en Moniek Darge én van de jonge ploeg medewerkers die vandaag de werking van Logos realiseren, mag gerust uitzonderlijk heten. Tot slot zijn er in Vlaanderen ook enkele werkplaatsen te vinden, kleine gespecialiseerde organisaties die als doel hebben om componisten, musici en andere kunstenaars een plaats en kader te bieden om aan nieuwe concepten te werken, zonder de druk van deadlines of de eis dat dat werk een verkoopbare voorstelling oplevert. In het bijzonder de Brusselse werkplaats Q-O2 verdient in deze context vermelding.

Ensembles
Zoals reeds eerder aangehaald, kunnen we stellen dat componisten de kern van het muzikale humus uitmaken. Hetzelfde kan gezegd worden van de muzikant die op zoek is naar iets prikkelends, nieuw repertoire, een andere benadering, een plek om zijn of haar ideeën te ontwikkelen en gestalte te geven. Waar zij elkaar ontmoeten, schieten ensembles als paddenstoelen uit de grond. Het lijkt soms wel een experimenteel puzzelwerk: samenwerkingen en bezettingen worden uitgeprobeerd, veelal naar aanleiding van een specifieke gelegenheid, en de beste match wordt verder verkend. Het levert tal van nieuwe ensembles op, vaak met een uitgesproken eigen identiteit. De voorbije jaren mochten we zo onder meer het strijkkwartet Arsis4, het kamerensemble Besides, het elektronicaduo Jasper& Jasper, het mobiele ensemble Nadar en het elektrisch gitaarkwartet ZWERM begroeten. Opvallend bij deze ensembles (en dat geldt vaak ook voor gevestigde ensembles met een focus op nieuwe muziek) is de nauwe relatie die onderhouden wordt met de componisten. Nieuwe composities zijn vaak het resultaat van een intense samenwerking. Composities worden op maat gemaakt van specifieke muzikanten of groeperingen. Dat laatste kan (tussen haakjes) ook een keerzijde hebben, wanneer een compositie zo sterk verbonden is met de stijl en karakteristieken van een muzikant dat ze moeilijk opgepikt kan worden door andere uitvoerders. In ieder geval is de persoonlijke interactie tussen componisten en uitvoerders een bijzonder goede fertilizer voor de humuslaag. De componist wordt geconfronteerd met de (on)mogelijkheden van de instrumenten, terwijl de muzikant uitgedaagd wordt door de (on)mogelijke ideeën van de componist. De sfeer van spontaneïteit, idealisme en onafhankelijkheid die eigen is aan dit soort initiatieven is misschien wel de grootste meerwaarde ervan.

Nieuwe muziek en (nieuwe) media
In de wereld van de muziek spelen de media een belangrijke rol. Maar is dat ook zo als we ons toespitsen op de nieuwe muziek? Komt het oerwoud van de hedendaagse kunst/muziek in beeld? Als we op zoek gaan naar nieuwe muziek, moeten vaststellen dat er van hoge bomen weinig of geen sprake is. Op Klara, het klassieke  radionet van de openbare omroep, neemt nieuwe muziek slechts een piepklein plaatsje in. Hetzelfde geldt voor de VRT (dat met het online cultuurplatform Cobra.be nochtans haar aandacht voor de kunsten aanzienlijk opkrikte) en de reguliere geschreven pers: ook hier komt nieuwe muziek slechts bij uitzondering aan bod. In het struikgewas daarentegen (dat hier vooral online bloeit) zijn wél verschillende inspirerende initiatieven te vinden. Al sinds 2006 verzamelt de blog Oorgetuige alle aankondigingen van ‘hedendaagse muziek en ander nieuw geluid’ in een handig overzicht, rijkelijk voorzien van achtergrondinformatie en met een indrukwekkend nieuwsarchief. In deze context verdient ook de website Kwadratuur vermelding, die focust op vernieuwende stromingen in allerhande muzikale genres. Hedendaagse kunstmuziek komt op deze website regelmatig aan bod in cd-besprekingen, interviews, recensies en concertaankondigingen. Ook in enkele kunsttijdschriften komt nieuwe muziek soms aan bod, zij het nog altijd minder dan andere kunstvormen en klassieke muziek (bvb. Kunsttijdschrift Vlaanderen, Staalkaart). In de ether zijn het opmerkelijk genoeg twee van de laatste vrije radiostations die nieuwe muziek een vast plekje geven. Componist Joris De Laet heeft sinds jaar en dag een tweewekelijks programma bij het Antwerpse radiofenomeen Antwerpen Centraal. In Leuven maken enkele musicologiestudenten wekelijks het programma Kontakte over nieuwe muziek op Radio Scorpio. In medialand lijkt de  nieuwe muziek zowat volledig af te hangen van dergelijke initiatieven.

 

Enkele bomen maken nog geen bos

Zonder klein struikgewas, geen hoge bomen. Die boodschap was meer dan eens te horen in artikels, opiniestukken en boeken die de jongste tijd verschenen in de context van de maatschappelijke discussie aangaande het huidige cultuurbudget en bijhorende besparingsplannen.[2] We haalden reeds het manifest Potgrond  aan, en onlangs schreef Rudi Laermans nog in De Witte Raaf (in een bespreking van Bart Carons boek Niet de kers op de taart[3]) dat  “de sterkte van het gereguleerde cultuurveld precies ligt in het samengaan van enkele grote, relatief veel middelgrote en heel veel kleine spelers. Snijd hard in die laatste om de middenschil te versterken, en je haalt geheid de dynamiek uit het Vlaams cultuurbestel weg”[4].
De grote spelers – concerthuizen, festivals, ensembles – worden geacht op internationaal niveau te spelen, de grote evoluties op de voet te volgen en mee vorm te geven. Het is daarbij vaak verre van evident om grote artistieke risico’s nemen: de zaal moet gevuld worden en het publiek verwacht onverminderd kwaliteit, een vorm van zekerheid. De aanwezigheid van kleine proeftuinen is in dat opzicht onontbeerlijk voor artistiek leiders van grotere instellingen. Ze bieden de mogelijkheid om nieuwe ideeën in de praktijk te zien, om te ontdekken wat ‘rijp’ is voor het grote podium, om inspiratie op te doen.
Verschillende middelgrote en grote organisaties voeren een opmerkelijk beleid waarmee ze nieuwe initiatieven en ideeën leren kennen en ondersteunen en zo mee zorgen voor een goede aansluiting tussen de verschillende lagen in het bos. De meest courante piste is wellicht die van grotere podia die op gezette tijden plaats maken voor werk van jonge componisten – zoals bijvoorbeeld jaarlijks het geval is tijdens het openingsconcert van TRANSIT – of gevestigde ensembles die aanstormend compositorisch talent een residentie aanbieden. Ook de jaarlijkse Call for Works van ISCM-Vlaanderen biedt jonge componisten de mogelijkheid om hun werk voor te leggen aan een (internationale) jury, waardoor het kans maakt op een duwtje in de rug. Beginnende ensembles kunnen her en der terecht voor ondersteuning, onder meer bij de Vlaamse Overheid. Het Kunstenloket biedt een bredere waaier aan zakelijk advies, en middels een erg eenvoudig aanvraagformulier kunnen ensembles of solisten een concertprogramma laten opnemen in een databank van de overheid onder de naam Podium of Nieuw Talent. De overheid voorziet dan een tegemoetkoming in de uitkoopsom voor concertorganisatoren die geregistreerd zijn bij dit initiatief. Een ietwat recenter fenomeen zouden we kunnen omschrijven als “kangoeroe-ensembles”: gevestigde waarden die jonge musici onder hun vleugels nemen en hen artistiek en organisatorisch coachen. De werking van Bl!ndman is hiervan een mooi voorbeeld. Begonnen als saxofoonkwartet namen ze jaren geleden al een jonge tegenhanger in huis, die intussen stevig op eigen benen staat als [sic]. Later kwam daar een strijkkwartet bij dat uitgroeide tot Arsis4. Inmiddels is Bl!ndman uitgegroeid tot een collectief van vier kwartetten (saxofoons, strijkers, slagwerkers en zangers). Champ d’Action omringde gedurende enkele jaren  het elektrisch gitaarkwartet ZWERM met de nodige zorgen en geeft met LAbO (een tweejaarlijks traject voor jonge makers in samenwerking met Artesis Hogeschool en deSingel)  een vaste plaats aan het jonge groen.

Tot slot verdient het door Ictus geïnitieerde alternatieve managementsbureau Cohort vermelding. Cohort biedt zakelijke en administratieve ondersteuning aan jonge en kleinschalige organisaties en ensembles in het veld van hedendaagse muziek, zoals Aton’ et Armide, Besides, Mangalam!, Nadar, What’s Next en ZWERM, maar dat is niet alles. Naast een gedeelde back office, fungeert Cohort ook als platform om kennis, ervaring en ideeën uit te wisselen.

Misschien nog belangrijker voor een gezond ecosysteem is de zorg voor zij die aan de bron zitten: de componisten. Componisten zijn al lang niet meer in dienst van deze of gene broodheer. Ze zijn zelfstandig en ontvoogd, maar in de praktijk erg afhankelijk van diezelfde organisatoren en ensembles – en dus onrechtstreeks ook van de subsidiepolitiek. Het geven van compositieopdrachten en het uitvoeren van werk van (jonge) componisten van eigen bodem is voor veel organisaties dan ook een belangrijk onderdeel van hun werking. De creatie van nieuwe muziek is anderzijds een treffend voorbeeld van de ‘verliesfactor’ die inherent verbonden is met natuurlijke groei en ontwikkeling. Heel wat composities worden één keer uitgevoerd, en belanden daarna in de vergetelheid. Het zijn de ensembles en organisatoren die bepalen welke composities later hernomen worden en kans maken om deel te gaan uitmaken van de canon. Hun opmerkzaamheid en durf, elk binnen zijn eigen werkveld, zijn wezenlijk voor de doorgroeimogelijkheden van jonge componisten en nieuwe werken, en dus voor de rijke muzikale humus waarin ze zelf wortelen.  Alle lagen in het bos spelen zo een eigen rol, waarin elk zijn deel van de verantwoordelijkheid draagt voor het groeien van de muziek zelf: kleine en gespecialiseerde ensembles en podia om samen te werken met componisten en hen een presentatieplek te bieden, de overheid om composities te (helpen) financieren, grote concertorganisatoren en gevestigde ensembles om hen aandacht, steun en kansen te geven.

De grote spelers in ons muzieklandschap dragen dus zeker en vast hun steentje bij aan het ondersteunen van kleinere initiatieven. Maar tegelijkertijd moeten we vaststellen dat nieuwe muziek in de eigen programmering van grote huizen nog vaak een relatief marginaal fenomeen blijft. Er is een rijk aanbod aan nieuwe muziek te beluisteren in Vlaanderen, maar nog al te vaak wordt die muziek onder het label ‘hedendaags’ of ‘nieuw’ gegroepeerd in festivals, domeinen of workshops. Misschien zou de grootste hulp voor de kleine spelers wel zijn dat de grote huizen de muziek van vandaag als een vanzelfsprekendheid opnemen in hun programma, en deze (minstens) dezelfde aandacht geven als het overweldigende aanbod van ‘oude’ muziek. In de wereld van dans en theater is dit immers wel het geval. Als de nieuwe muziek (en dat mag zelfs muziek van bijna honderd jaar oud zijn) centraal zou staan in de programmatie en bevrijd zou worden van haar imago als ‘moeilijk’ en ‘exotisch’ of zelfs ‘experimenteel’, kan er automatisch een veel groter draagvlak ontstaan, en krijgt de humuslaag vanzelf nieuwe zuurstof.

Een prachtig voorbeeld van hoe een kleine kiem een organisch groeiparcours kan afleggen doorheen alle lagen van het bos, kunnen we vinden in de carrière van de (nog steeds jonge) componist Daan Janssens (°1983). In 2005 stootte De Nieuwe Reeks, een kleinschalige concertorganisatie voor hedendaagse muziek die destijds in Leuven opereerde (en volledig op vrijwilligers draaide), op een samenwerkingsproject tussen het Gentse Conservatorium en het Goeyvaerts Trio. Die laatsten hadden zich geëngageerd om werken van een ruim aantal compositiestudenten uit te voeren tijdens enkele concerten. In die context speelden ze tijdens TRANSIT Gegeven/…(Beweging)… (2004/2005) van Daan Janssens en Caro-Kann van Maarten  Buyl, naast werken van Jörg Birkenkötter, Peter Swinnen  en Sami Klemola. In het najaar van 2006 kon het Goeyvaerts Trio met de tweede editie van haar project voor jongen componisten terecht bij De Nieuwe Reeks. In het programma vallen vandaag vooral de namen van Frederik Neyrinck en Fabian Coomans op. De Nieuwe Reeks besloot ook om een compositieopdracht uit te schrijven aan de piepjonge Daan Janssens voor het volgende seizoen (voorjaar 2007) voor Spectra ensemble. Het werd  (…nuit cassée.), meteen de eerste kans voor de jonge componist om met een groot, ervaren ensemble te werken. In 2008 kreeg Daan Janssens een opdracht van TRANSIT festival voor nieuwe muziek, meer bepaald voor het openingsconcert (met Spectra ensemble) dat traditioneel aan veelbelovende jonge Vlaamse componisten wordt gewijd. In diezelfde periode gaf De Nieuwe Reeks nog een tweede opdracht aan Daan Janssens voor zijn eerste strijkkwartet  (Passages III). Voor de creatie in het voorjaar van 2009 werd het al even piepjonge Arsis4 gestrikt. (…nuit cassée.) haalde de selectie van ISCM-Vlaanderen in 2008. Daan Janssens leverde inmiddels zijn eerste opera Les Aveugles af (een productie van LOD), die tot nu toe twaalf keer uitgevoerd werd in binnen- en buitenland, en in april 2014 nog in de Munt geprogrammeerd staat.

 

Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better.[5]

Nieuwe, jonge en kleine initiatieven blijken vaak kwetsbaar. De voorbije jaren deden onder meer November Music Vlaanderen en de Leuvense concertreeks De Nieuwe Reeks de boeken toe, anderen zetten dagelijks alles op alles om hun bestaan te verdedigen en financieel het hoofd boven water te houden. Enerzijds is een zekere mate van verval, van (ten dele) falen, inherent aan de onderste lagen van ecosysteem. Of het nu gaat om een piepjong ensemble, een experimentele compositie of een gespecialiseerde concertreeks; artistieke vernieuwing blijft een sprong in het duister en kans op mislukking is daar onlosmakelijk mee verbonden. Anderzijds zijn er ook tal van factoren buiten het artistieke die bepalend kunnen zijn voor de overlevingskansen het allernieuwste. De kleinste spelers in het veld nemen niet zelden de grootste artistieke risico’s, met daaraan gekoppeld een moeilijk voorspelbare publieksomkomst en bijhorende financiële onzekerheid.  Ze werken vaak projectmatig en doorgaans met een kleine budget. Daarnaast zijn ze vaak sterk afhankelijk van samenwerkingspartners en het persoonlijk engagement van een handvol individuen. Een kritiek punt in de ontwikkeling van dergelijke initiatieven blijkt vaak de overgang van een vrijwillig initiatief, geworteld in idealisme en ideologie, naar een (semi-)professionele organisatie met één of meer betaalde medewerkers en een werkbaar budget. Voor beginnende en dus onbekende initiatieven is het quasi onmogelijk om een ruim aandeel eigen inkomsten te generen. Ticketinkomsten zijn hoogst onzeker, en het is haast onmogelijk om sponsoring binnen te halen. Mogelijke geldschieters zijn immers in de eerste plaats geïnteresseerd in het bereiken van een zo groot mogelijk publiek.  En net het bereiken van een groot publiek is in de nieuwe muziek niet evident.

Bovendien is het eigen  aan de humuslaag in deze sector  dat ze volop wil inzetten op het artistieke project, en dus zoveel mogelijk tijd en middelen wil besteden aan de muziek zelf. Duur promotiemateriaal en arbeidsintensief werk op het vlak van  communicatie komen dan vaak op de tweede plaats. Die keuze is  logisch (en intellectueel eerlijk), maar tegelijkertijd bemoeilijkt ze ook de verdere publiekswerving en creëert ze een vicieuze cirkel. De rol die de subsidiërende overheid hierin voor de humuslaag kan spelen, valt niet te onderschatten. Door aandacht (lees: budget) te schenken aan deze – vaak bescheiden – initiatieven, kan de overheid een corrigerende rol spelen ten overstaan van het nivellerende marktdenken en zo meer ruimte creëren voor diversiteit en vernieuwing.

Projectsubsidie betekent voor veel initiatieven dus een onmisbare bron van inkomsten. De recente  verruiming van het projectsubsidiebudget van 3 naar 10% van de totale subsidiepot binnen het Kunstendecreet  is dan ook heuglijk nieuws.[6] De slaagkans van individuele dossiers is echter vaak moeilijk in te schatten. Financiële onzekerheid en instabiliteit zijn in de praktijk de achilleshiel van veel projecten. Ook structureel ondersteunde organisaties ontsnappen hier maar moeilijk aan. Tegenover de relatieve financiële zekerheid van structurele ondersteuning, staan immers tal van decretaal verankerde verplichtingen, onder meer wat betreft de eigen inkomsten die gegenereerd dienen te worden. Wisselvallige publiekscijfers betekenen dan al snel een streep door de rekening. Bovendien maakt die combinatie van artistieke en financiële risico’s hen extra kwetsbaar in tijden van besparingen. Het complexe, niet altijd erg doorzichtige kluwen aan beoordelingscriteria, budgettaire kaasschaven en andere manoeuvres treffen niet zelden deze kwetsbare spelers het hardst. Dat ze maar weinig “garanties” op tafel kunnen leggen, maakt het des te moeilijker hun plek te verdedigen en het recht te bepleiten om risico’s te nemen. Zo kreeg Stichting Logos tijdens de recentste beoordelingsronde voor structurele subsidies de kritiek  dat de programmering voor de komende twee jaar erg vaag was, met slechts enkele princiepsovereenkomsten en  weinig uitgewerkte concerten. Voor Stichting Logos is het echter fundamenteel dat concertprogramma’s de actualiteit van de internationale scène volgen, en daardoor vaak erg laat of zelfs ad hoc worden samengesteld. Dat past eveneens binnen hun functie als “experimenteel labo”. Dit risicovolle artistieke beleid, gericht op de humuslaag van de muziek van vandaag, werd in dit geval als een zwakte beschouwd, eerder dan als een mogelijke en zelfs erg waarschijnlijke rijkdom. Er was uiteindelijk een petitie met meer dan 1700 ondertekenaars wereldwijd voor nodig om het beleid van het tegendeel te overtuigen.

Wie een nieuw idee leven wil inblazen, kan maar beter van vele markten thuis zijn. Niet zelden draait een heel project op het persoonlijke engagement van één of enkele enthousiastelingen, die zeer diverse taken tot een goed einde moeten zien te brengen. Het spreekt voor zich dat het vaak niet evident is om met een zeer beperkte staf álle facetten van een project of organisatie geolied te laten draaien. Sterke partners kunnen heel wat betekenen voor een gezonde humus. Door de inzet van hun kennis, ervaring, technische middelen, infrastructuur of communicatiekanalen in samenwerkingsverbanden, kunnen de grote(re) bomen in het bos kleinere of jongere initiatieven een heel eind op weg helpen.  We kunnen gerust stellen dat een festival als What’s Next, bijvoorbeeld, niet kon gedijen zonder een degelijke samenwerking met eerst Espace Senghor, vervolgens Flagey en nu Ars Musica. Voorwaarts Maart/En avant Mars vond een goede stek  in een partnerschap met Muziekcentrum De Bijloke Gent, dat vroeger ook onderdak bood aan November Music Vlaanderen. Kunstencentrum STUK haalde destijds De Nieuwe Reeks in huis en biedt nog steeds ruimte aan bijvoorbeeld Radio Scorpio. Als vanzelfsprekend lopen zo’n samenwerkingen niet altijd van een leien dakje en zijn ze niet per definitie een lang leven beschoren, maar ook hier geldt dat het struikgewas pas kan groeien als het kan blijven proberen, en soms ook mag mislukken.

[1] Solidariteit en potgrond, Overleg Kunstenorganisaties vzw, 27 juni 2011, www.overlegkunsten.org

[2] Die plannen werden uiteindelijk flink genuanceerd: in juni 2012 werd het budget van de Vlaamse Gemeenschap voor subsidies binnen het Kunstendecreet alsnog opgetrokken van ruim 96 miljoen euro naar 104 miljoen euro.

[3] Bart Caron is contrabassist en werkte aan het kabinet van voormalig cultuurminister Bert Anciaux. Inmiddels is hij cultuurspecialist bij Groen.

[4] Laermans, Rudi Cultuurliefde maakt nog geen cultuurpolitiek. Over Bart Carons Niet de kers op de taart, in De Witte Raaf, jg. 27, nr. 157, mei-juni 2012, pg. 23.

[5] Citaat uit Samuel Beckett, Worstward Ho (1983)

[6] Binnen het Kunstendecreet, dat de betoelaging van artistieke initiatieven in Vlaanderen regelt, worden twee soorten subsidies onderscheiden. Meer gevestigde organisaties in het kunstenveld kunnen een aanvraag indienen voor structurele werkingssubsidies (twee- en vierjarig). Daarnaast is het mogelijk om projectsubsidie aan te vragen voor nieuwe, eenmalige, kortlopende of kleinschalige initiatieven. De aanvragen hiervoor worden halfjaarlijks behandeld. Meer info: www.kunstenerfgoed.be.

spOren is een initiatief van ISCM-Vlaanderen & MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek]. Via een nieuwsbrief communiceert het redactieteam verschillende bijdragen met betrekking tot nieuwe muziek. Geïnteresseerden kunnen zowel met een vraag (schrijven jullie iets over …?) als met een aanbod (ik heb iets geschreven over …) aankloppen bij de redactie. Op die manier ontstaat er een netwerk van input en output, gedachtewisselingen en kennisdelingen over nieuwe muziek die de liefhebber verheldering en begeestering verstrekken.

Schrijf je hier in op de spOren-nieuwsbrief!