360° Berio

Interview

Maarten Quanten

Maarten Quanten, programmator nieuwe muziek bij Muziekcentrum De Bijloke Gent, over wat de muziek van Luciano Berio vandaag voor hem betekent als programmator, musicoloog en luisteraar.

Interview door Rebecca Diependaele op 1 oktober 2021

“Luciano Berio past in een reeks waarin we elk jaar een componist uit de 20ste eeuw uitlichten die staat voor een heel uitgesproken manier van denken. Componisten die als het ware paradigmatisch zijn. Bij Berio ligt dat in zijn antwoord op het radicale modernisme van kort na de Tweede Wereldoorlog dat we vaak ‘postmodern’ noemen. Waar de na-oorlogse modernisten het verleden haast trachtten uit te bannen door ongezien radicaal te vernieuwen, was dat nooit Berio’s intentie. Ook al verkeerde hij wel in de kringen van modernisten zoals Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen. Berio leek het verleden als onontkoombaar te zien, maar dat eerder als opportuniteit dan als nadeel te beschouwen. In zijn muziek vormt bestaande muziek, het muzikale verleden net het uitgangspunt voor veelgelaagde, erg complexe kunstwerken die niettemin de kracht bezitten om meteen aan te spreken. Tegelijk kan je via de muziek van Luciano Berio een heleboel thema’s en vragen uitlichten die vandaag relevant zijn. Thema’s als originaliteit en vooruitgang, bijvoorbeeld, of culturele toeëigening: wat betekent het vandaag om elementen uit een andere cultuur te gebruiken in je eigen werk? Denk daarbij aan de beroemde Folk Songs waarin Berio, zoals de titel aangeeft, volksmuziek ‘leent’ om er zijn eigen muziek op te ‘enten’ - er zijn ‘werk’ of ‘oeuvre’ van te maken. Haydn en Mahler deden dat natuurlijk ook al. Maar staat een dergelijke methode, ook al leidde ze tot wat wij als meesterwerken beschouwen, zonder meer buiten discussie? Ook vandaag nog?”

“Berio’s composities kan je vanuit verschillende perspectieven beluisteren. Als ‘abstract muzikaal verhaal’ of als een haast literair werk vol referenties naar muzikale maar ook buitenmuzikale contexten. Je kan genieten van de oppervlakte of als een analyticus bij elke beluistering meer te zoeken, te graven naar mogelijke betekenissen in Berio’s associatieve netwerken. Sinfonia is hiervan een goed voorbeeld. Het lijkt alsof luisteraars bij een eerste confrontatie met het stuk minder weerstand ervaren dan bij veel andere werken die gelinkt zijn aan de avant-garde van de jaren ’50 en 60’. De oppervlaktelaag is spannend maar de muzikale samenhang is direct en aantrekkelijk. Maar bij elke beluistering kan je dieper duiken en de vele muzikale en literaire citaten duidelijker waarnemen. Tientallen componisten passeren de revue: Mahler is erg herkenbaar, Berlioz en Beethoven ook. Maar Berio citeert ook zichzelf, evenals Webern, Pousseur en Boulez. Je moet haast exegetisch aan het werk gaan om die referenties te herkennen. De gebruikte teksten bewegen eveneens tussen Samuel Becket en studentenkreten uit mei ’68 of gewoon verwijzingen naar de titels van stukken die Berio in de muziek citeert. Doorheen dat netwerk van betekenissen en associaties mag je als luisteraar bewegen, word je uitgenodigd om verhalen te ontdekken die bij eerste beluistering wellicht verborgen blijven. Daarin vind je dan bijvoorbeeld verwijzingen naar de politieke en sociale realiteit van de late jaren 1960, naar de moord op Martin Luther King, bijvoorbeeld. Maar het haast theatrale stuk gaat ook over de menselijke conditie en de betekenis of rol van muziek. Zo ervaar ik het alleszins, vanuit mijn achtergrond. Ik denk ook dat een ‘artistieke constructie’ zoals Sinfonia mij als luisteraar uitnodigt om mijn eigen weg te zoeken - het stuk is niet vrijblijvend maar zeker ook niet dwingend. Berio zegt zelf dat ‘het niet echt helemaal begrijpen…’ deel mag, zelfs moet zijn van de ervaring en dat betekenis dus, althans voor een deel, afhankelijk is van elke luisteraar. Dat neemt niet weg dat die ervaring ook compleet muzikaal genot impliceert, Berio is immers een componist pur sang.”

“In het werk van Berio, en heel concreet in Sinfonia, komt het gegeven ‘vertwijfeling’ sterk naar voor. We zien een componist die deel heeft uitgemaakt van het radicale modernisme van de jaren 1950, die daar een eigen stem in heeft gezocht, maar die daar uiteindelijk in vastloopt en een alternatieve route zoekt. Berio loopt misschien vast op dezelfde vraag als veel luisteraars: het belang van muzikale communicatie. Hoe ver kan je gaan in een muzikale taal? En hoe ver kan je gaan in het proberen begrijpen ervan? In het derde deel van Sinfonia is die vraag naar relevantie en zin volgens mij duidelijk te horen, bijvoorbeeld in de citaten van Samuel Beckett en de impliciete vragen naar de zin van muziek. Berio citeert zijn eigen Epifanie gevolgd door een zanger die zegt: “And when they ask, why all this, it is not easy to find an answer. For when we find ourselves, face to face, now, here, and they remind us all this can't stop the wars, can't make the old younger or lower the price of bread - say it again, louder! - it can't stop the wars, can't make the old younger or lower the price of bread, can't erase solitude or dull the tread outside the door…” Dat Berio dat hele deel baseert op het Scherzo uit de Twee Symfonie van Gustav Mahler is ook geen toeval. Mahler evoceert hier immers zinloosheid zoals geen ander voor hem.”

“Ik heb het misschien wel te veel over Sinfonia, maar dat stuk representeert ook zo’n belangrijk moment, het laat de stem van Berio zo duidelijk horen. Hij laat op heel expliciete wijze het muzikale vooruitgangsdenken waarmee de ‘klassieke avant-garde’ geassocieerd wordt varen en zit er meteen pal op met zijn ongeëvenaarde antwoord. In mijn ogen is dat een van die magnifieke, poëtische momenten in de westerse muziekgeschiedenis. In mijn ogen heeft het stuk ook niet enkel een historische waarde maar blijft het als kunstwerk overeind, ook al is het duidelijk verbonden met een andere tijd. Het slaagt er alleszins telkens weer in mij te beroeren en ik kijk er dus gigantisch naar uit om het voor het eerst live te horen. Dat zal hierna niet meer zo vaak kunnen, vermoed ik.”

Ontdek 360° Berio bij De Bijloke
Partituurfragment uit Sinfonia (uit online artikel van Nicolás Arnáez)

Deze webtentoonstelling werd gerealiseerd door MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek] in opdracht van Muziekcentrum De Bijloke Gent in het kader van het seizoensthema 360° Berio

© MATRIX, 2021