#10 winter 2023
What's that Sound?
Klaas Coulembier
In deze vaste rubriek van spOren nodigen we uit je oren te openen en even de tijd te nemen om te luisteren. Wat hoor je? Welke sensaties neem je waar? Klik vervolgens door om te vernemen wat je precies gehoord hebt. Verrast?
Het kleinste geluid. Zo omschrijft Nederlands componist Dick Raaijmakers deze klanken. Ze komen uit Nummer 5 van Karel Goeyvaerts. Geniet in onderstaand beeldfragment hoe Raaijmakers helemaal lyrisch wordt bij het aanhoren van deze klanken en honderduit vertelt over elektronische muziek, over de Aleph en over Karel Goeyvaerts.
Geprikkeld door Karel Goeyvaerts? Bezoek www.karelgoeyvaerts.be! En beluister het volledige werk hier.
Componist in de kijker
door Peter Geysels
Wie is Tom Wouters?
en waarom verschijnt er nu een artikel over hem?
In het voorjaar en de zomer van 2023 versterkte Peter Geysels het MATRIX-team. Al snel raakte hij gefascineerd door het leven en werk van componist Tom Wouters. Gepassioneerd ging hij op zoek naar alle informatie die hij kon vinden, interviewde hij muzikanten die met hem gewerkt hebben en verzamelde hij partituren. Onze collectie telde slechts drie partituren van Tom Wouters. Dankzij Peter kunnen we daar nu heel wat werken aan toevoegen.
Enkele maanden geleden werd ik voor een nieuw muzikaal project gevraagd, en zoals dat op een eerste repetitie met mensen die je nog niet eerder hebt ontmoet gaat, praat je over je muzikale achtergrond en je andere projecten. Zo kwam ter sprake dat ik bij MATRIX aan de slag was, waarop Bart Maris zei: “Weet ge waar MATRIX eens iets mee zou moeten doen, met de muziek van Tom Wouters!”
Het enthousiasme waarmee Bart over Tom sprak, wekte onmiddellijk mijn interesse. De naam ‘Tom Wouters’ was me niet onbekend, maar veel wist ik nog niet over hem. Ik kende hem vooral als lid van de Flat Earth Society Orchestra. Online kon ik slechts weinig over hem terugvinden, behalve de berichten over zijn overlijden en de vermeldingen van zijn naam bij de diverse projecten waarin hij betrokken was. Mijn zoektocht bracht me bij Edward Capel, Peter Vermeersch, Filip Wauters, Bart Maris en Lode Vercampt. Allen hebben ze met hem samengewerkt. Dankzij de gesprekken met hen kreeg mijn beeld van Tom Wouters - de geniale componist, multi-instrumentalist en bovenal grote muzikale persoonlijkheid – geleidelijk aan vorm.
Jazz met een punk attitude
De vraag waar ik elk interview mee begon, luidde: ‘Hoe is het begonnen, hoe heb je Tom leren kennen?’
Voor mezelf gaat dat terug naar mijn eerste of tweede jaar aan het conservatorium van Antwerpen, waar ik klarinet en basklarinet studeerde. Ik heb Tom nooit persoonlijk gekend, maar de eerste keer dat ik hem met Flat Earth Society Orchestra in DE SINGEL aan het werk zag, heeft een diepe indruk op me nagelaten. FES Orchestra was op zichzelf al een heerlijke ervaring, maar er was dat ene bijzondere moment tijdens het nummer ‘King of the Zulu’, waarop één van de twee (bas)klarinettisten naar voor kwam en begon te zingen. Maar met zo’n energie, zo’n overgave! Dat bleek, achteraf, Tom Wouters te zijn geweest.
Edward Capel leerde Tom Wouters kennen tijdens ‘Live at November’ in 1997 bij Aquarius Ensemble, een ‘over de grenzen kijken’ project in Nederland, waarbij een klassiek ensemble en een bigband gecombineerd werden. Uit deze ontmoeting ontstond Payday in March, een trio van Tom (drum en composities), Edward (saxofoon, samples) en Kristof Roseeuw (contrabas). Samen brachten ze sterk doorgecomponeerd werk met improvisatie, of zoals Edward het verwoordde: ‘jazz met een punk attitude’. Al keek Tom er streng op toe dat de structuur en de tot in de details uitgewerkte partituur gerespecteerd werden.
Zo ging het ook bij de groep Orteké, een project van Nic Roseeuw dat zich het best laat omschrijven als ‘chamber jazz punk’ met sterk uitgewerkte composities die toch ook ruimte laten voor improvisatie. Peter Vermeersch zag Tom Wouters daar voor het eerst aan het werk. Later vroeg hij hem aan boord als drummer bij de muziektheaterproductie ‘Trage kogels’ (1999) van Theater Antigoon en Theater Zuidpool. Dat project werd ook de start van Flat Earth Society Orchestra, een ensemble dat - zoals op hun website te lezen is - de grens bewandelt tussen veelkleurig surrealisme en praktische gewiekstheid met een Belgische eigenzinnigheid die even logisch als onweerstaanbaar is. Tom was jarenlang (1999 – 2016) actief in het FES Orchestra en speelde hier xylofoon, klarinet en basklarinet. Hij werkte mee aan de composities en zong ook af en toe. Al werd volgens Peter zingen niet altijd als één van zijn talenten gezien: “bij FES ging dat altijd wel goed, maar in kleinere projecten werd het soms gênant. “Niet zingen, hé Tom!”, kon je dan van tijd tot tijd horen bij het begin van een optreden.
Café Den Turk in Gent, dat geroemd wordt om hun optredens en progressieve kijk op jazz, was een belangrijke spil in de carrière van Tom Wouters. Bertrand Flamang, oprichter van Gent Jazz en grote fan en promotor van Payday in March, zorgde er onder andere voor dat ze een Jazzlab-tour konden maken en nodigde hen ook verschillende keren uit om de Gentse Feesten af te sluiten in café Den Turk. Daarover gaat het gerucht wel eens de ronde dat ze ook wel hoopten dat de toch zware composities van Payday het café wat sneller zouden laten leeglopen. Dat was helaas geen succes, want het publiek was elke keer razend enthousiast. Ook de groep Kamikaze (vrije improvisatie), of zoals Filip Wauters het noemt ‘heftig maar lyrisch’, sloot er regelmatig de Gentse feesten af. Het is dan ook daar dat Filip Tom voor het eerst aan het werk hoorde. Later werkten ze samen in verschillende projecten, waaronder Crap Squeezer, dat opnieuw een combinatie van kamermuziek, jazz en een grote dosis punk inhield. Hier legde Tom voornamelijk de nadruk op zijn stem en teksten, die sterk autobiografisch, donker en zwaar waren. Tom zocht zijn muzikanten voor ieder project zeer zorgvuldig uit. Voor Crap Squeezer koos hij muzikanten die niet noodzakelijk partituren konden lezen. Hij ging dan met de trein naar Antwerpen om alle partijen (gitaar, bas, drum) voor te spelen, desnoods noot voor noot, zodat ze alles konden instuderen.
Die vastberadenheid op vlak van de keuze voor wie de muzikanten waren en de exacte uitvoering van zijn composities herkende ook Lode Vercampt, die Tom misschien nog het langst kent. Zij ontmoetten elkaar aan het conservatorium in Gent, maar het samenspelen kwam pas later in verschillende projecten. Ook voor de projecten Sweet Defeat en Ambush, kamermuziek met een ongebruikelijke bezetting en een flink hedendaagse twist, zocht Tom de muzikanten eigenhandig uit met een scherpe visie op wat hij wilde bereiken.
Maar wie was Tom Wouters dan?
Tom werd geboren in Zottegem op 9 juli 1971. Het grootste deel van zijn leven speelde zich af in Gent, waar hij op 23 maart 2021 ook overleed. Muziek kreeg hij al van thuis uit mee. Hij werd eerst tamboer in het lokale orkest, later drummer in een bigband. Hij nam ook de gitaar ter hand en werd singer-songwriter. Elk instrument dat hij vastnam, leerde hij tot in de puntjes te beheersen. Hij werd dan ook een professioneel multi-instrumentalist. Aan het conservatorium van Gent studeerde hij percussie bij Frank Nuyts. De drums, marimba en vibrafoon bleven een belangrijk onderdeel van zijn arsenaal, maar hij werd daarnaast ook een uitstekend klarinettist en basklarinettist, saxofonist, gitarist en in zijn laatste jaren nam hij ook nog de trompet op.
Collega’s, vrienden en kennissen noemen Tom ‘ne schone mens’, begripvol en geduldig voor zijn collega’s, een muzikale rots in de branding, een genie. Maar zijn leven kende ook extremen, waarin bijna manische, creatieve periodes afgewisseld werden met periodes van isolement en zelfdestructie. Hij stelde zeer hoge eisen aan zichzelf. Uren en uren van studie gingen vooraf aan elke partituur en ook in zijn eigen projecten wilde hij de controle over de hele lijn bewaren, wat soms voor wrijving tussen de bandleden zorgde. Toch stak telkens weer de vertwijfeling op en werd hij geteisterd door zijn demonen, angsten en neuroses. Het werd steeds moeilijker om zijn teleurstelling in zichzelf op repetities en zelfs optredens te blijven verbergen. Één voor één vielen zijn projecten weg en ook als componist legde hij de pen neer. Op 23 maart 2021 stierf Tom Wouters door zelfdoding. Maar zijn nagedachtenis blijft leven bij zijn vrienden en collega’s. Begin 2023 werd er nog een hommageconcert georganiseerd naar aanleiding van zijn tweejarig overlijden.
De composities van Tom Wouters
Het werk van Tom is sterk autobiografisch. De bezettingen gaan van kleine, intieme bezettingen tot grote ensembles (met een voorkeur voor alles wat binnen kamermuziek valt). De partituren zijn steevast zeer consciëntieus uitgewerkt. Ook al klinkt zijn muziek vaak heel vrij, dat is ze niet noodzakelijk. Beluister je verschillende uitvoeringen van eenzelfde werk, dan hoor je telkens ‘datzelfde vrij’. Alles werd heel precies en gedetailleerd genoteerd. Zelfs als er ruimte voor improvisatie is (en die is er regelmatig), dan is die ook heel duidelijk gekaderd. Tom schreef zeer precies neer wat hij wilde horen, wat vaak tot ingewikkelde partituren leidde met complexe ritmische structuren en doordachte harmonische bewegingen. Zijn muziek is sterk geworteld in de hedendaagse klassieke muziek, vaak gecombineerd met jazz-invloeden en in zekere mate ook invloeden uit cabaret. Hij hield van het theatrale, een zekere gelaagdheid en spelen met emoties.
Na het overlijden van Tom plaatste Flat Earth Society Orchestra een in memoria-pagina online. Één bericht beschrijft Tom heel mooi, zoals ik hem leerde kennen. Daar sluit ik graag deze tekst mee af.
Lieve Tom,
Ik eer jouw leven als een goed en mooi leven.
Zoveel mensen hebben goede herinneringen aan jou.
Zoveel mensen zijn geraakt door jou.
Zoveel mensen heb ik met ontzag, bewondering, verrukking over jou horen spreken.
Je hebt mijn leven rijker gemaakt, en daar wil ik je voor bedanken.
Een leven waarin Tom Wouters voorkomt, is anders dan een leven waarin Tom Wouters niet voorkomt.
Geloof mij.
Je was een lieve, onzekere, charmante gast.
Stijlvol, grappig, verlegen.
En extreem, destructief, exuberant, uniek.
Er was veel lijden. Maar ik heb altijd gezien wat jijzelf
misschien te weinig zag: je mooie, kinderlijke ziel.
Ik herinner mij heel goed de eerste keer dat ik je zag
spelen met Payday in March in het Damberd.
Als een bezetene drummend en brullend, brullend en drummend, en op andere momenten ragfijn, hypergevoelig, geestig.
Ik had nog nooit zoiets gezien.
Ik was helemaal weg van jou.
We hebben daarvoor en daarna héél veel samengespeeld.
Arno, Lodewijk, Think of One, Patatboem, Eénoogh,
en ontelbare keren FES. We hebben samen mopjes gemaakt.
Je was mijn lievelingsdrummer, mijn lievelingsklarinettist,
én mijn lievelingsvibrafonist. Tegelijkertijd.
Je hebt heel veel gegeven, Tom. Alles eruit geperst.
Je kon de tijd opblazen, het podium doen ontploffen.
Huilende lyriek, door merg en been, branie, power.
Hè hè hè. Smoke on fire, the King is burning.
Verhakselde, belachelijke, diep doorvoelde schoonheid.
En nu is de King opgebrand.
Het was helemaal de moeite waard.
Je hebt heel veel gegeven, ook je laatste jaren. Alles eruit geperst.
Brallerige glimmende baby, hypergevoelige poëtische ziel,
schone agressieve drama queen. Er was veel lijden.
Je hebt ons je ziel laten zien, en dat is immens dapper.
Wij hebben je gezien.
Prachtmens, op deze planeet geweest, alles gegeven, klaar.
Ik wou dat ik je deze brief had voorgelezen toen je nog leefde. Maar het is niet anders. Het is goed.
Dank je voor alles, Tom.
Ik zal je nooit vergeten, en ik zal je missen.
Met veel liefde en genegenheid,
Benjamin
Beluister de muziek van Tom Wouters hieronder (met dank aan Filip Wauters voor het verzamelen van deze opnames).
Met veel dank aan Bart Maris, Edward Capel, Filip Wauters, Lode Vercampt en Peter Vermeersch voor hun tijd, hun bereidwilligheid te praten over Tom (en de koffie).
Interessante links:
Revisited
door Rebecca Diependaele
Kaija Saariaho - "All composers are dreamers"
Bij de voorbereiding van een schrijfopdracht, enkele jaren geleden, voor een programmatekst over muziek van Kaija Saariaho, stuitte ik op het boek Kaija Saariaho: Visions, Narratives, Dialogues, uitgegeven door Tim Howell, Jon Hargreaves en Michael Rofe (Ashgate, 2011). Bij wijze van introductie is daarin onder de titel ‘Meet the Composer’ een lang interview met de componiste opgenomen. Interviewer van dienst is muziekjournalist Tom Service. Saariaho vertelt in dat interview uitgebreid over haar kinderjaren, haar studietijd en haar muzikale drijfveren en inspiratiebronnen. Service geeft haar daarbij alle ruimte om in te gaan op vragen en thema’s die zij persoonlijk belangrijk vindt, zoals vriendschappen, literatuur en dromen.
Naar aanleiding van de Britse première van Laterna Magica schreef hij in 2012 een prachtig componistenportret voor The Guardian, waarin hij in grote lijnen dezelfde invalshoek hanteert.
Wie hem graag hoort vertellen waarom je het noorderlicht beter via de muziek van Saariaho kan leren kennen dan door zelf naar de Noordpool te reizen, kan terecht bij de podcast van BBC Radio 3, The Listening Service, waar hij in 2020 een hele aflevering wijdde aan de muziek van Saariaho. Enkele keren komt Saariaho zelf aan het woord, zoals in een treffende passage over het waarom van haar componeren en de noodzaak om iets uit haar innerlijke wereld naar buiten te brengen: “Maybe my music can give something for other people, maybe it can open something – something they can’t experience elswhere.”
Saariaho live horen?
Tijdens het seizoen 2023-24 focust Muziekcentrum De Bijloke Gent op de muziek van Kaija Saariaho. MATRIX maakte voor die gelegenheid een webtentoonstelling.
spOren is een initiatief van ISCM-Vlaanderen & MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek]. Via een nieuwsbrief communiceert het redactieteam verschillende bijdragen met betrekking tot nieuwe muziek. Geïnteresseerden kunnen zowel met een vraag (schrijven jullie iets over …?) als met een aanbod (ik heb iets geschreven over …) aankloppen bij de redactie. Op die manier ontstaat er een netwerk van input en output, gedachtewisselingen en kennisdelingen over nieuwe muziek die de liefhebber verheldering en begeestering verstrekken.
Schrijf je hier in op de spOren-nieuwsbrief!
